نقش عاشیقها در تاریخ فرهنگ ترک و انواع داستانهای عاشیقی/پرویز شاهمرسی
انواع داستانهای عاشیقی:
1- داستانهاي حماسي: داستانهاي دده قورقود، قاچاق نبي، كوراوغلو و شاه اسماعيل از اين دستهاند. اين نوع داستانها در بين مردم آذربايجان به داستانهاي قهرماني (ايگيتليک دستاني) اشتهار دارد.
2- داستانهاي غنايي: در فرهنگ عامه به (محبت دستاني) مشهورند. اصلي و كرم، عباس و گولگز، عاشيق غريب و شاه صنم، طاهره و زهره و غيره از نمونههاي انواع داستانهاي غنايي هنر عاشيقي هستند.
درونمایة داستانهای عاشیقی
در داستانهاي حماسي، عاشيق آذربايجان، دليريها، مبارزات، ستيزها و پيكارهاي قهرمان و قهرمانان قوم را در مقابل زورگويان و سياه بازان تاريخ نقل ميكند و از قول آن قهرمانان، آرزوهاي ملت در اوج آن ترنم ميشود و آمالش را با سرنوشت مردم پيوند ميزند و اين نوع داستان براي جذاب بودن، زماني كه با عشق يك پري آميخته ميشود، رنگ صميميتري ميگيرد. داستانهاي غنايي مملو از عاطفه، محبت، عشق، دلدادگي، دربدري، شيفتگي و حسرت هستند كه شهپر خيال رها شده، عاشيق را به همراه ساز و نوا به شنونده منتقل ميكند و شنونده را به دنيايي از كمال رهنمون ميسازد. عشق در اين داستانها چيز بسيار مقدسي است كه عاشيق براي پيوستن به معشوق، مشكلاتي را به جان ميخرد، حتي در راه وصال يار از مرگ نيز نمي هراسد و به عاشق حق (حق عاشيقي) ملقب مي گردد.
نقش عاشیقها در تاریخ فرهنگ ترک
ترکان به عنوان بزرگترین قوم کوچ نشین جهان تاریخی پرفراز و نشیب داشتند. کوچ مداوم و تغییر وطن، تغییر دین و تأثیر و تأثر از فرهنگهای مختلف، مهمترین حوادث این قوم بوده است. از آنجا که اقوام کوچ نشین برعکس اقوام یکجانشین و کشاورز اضافه محصولی نداشته و نیازی برای انجام معامله و ضرورت ثبت آن و در نهایت استفاده از خط نداشتند، ترکان نیز میراث معنوی خود را در سینه هایشان نگه داشته و آن را به همراه خود به سرزمینهای مختلف می بردند. خنیاگران دوره گرد که با نامهای «اوزان»، «بخشی»، «آتا» و در نهایت «عاشیق» در میان ترکان می زیستند، حاملان این فرهنگ بودند. این خنیاگران دلسوخته در طول هزاران سال باورها، جهان بینی و بطور کلی میراث معنوی ترکان را حفظ و به نسلهای بعدی انتقال دادند. نقش بی بدیل این افراد با یکجانشینی ترکان و رواج خط و کتابت در میان آنان به تدریج کاهش یافته است. می توان گفت که اینان رسالت تاریخی خود را به کاملترین نحو ممکن انجام داده و از نابودی این میراث جلوگیری کرده اند.