احمد زکی ولیدی توغان، یکی از بزرگترین تاریخدانها در جهان و از برجسته‌ترین تورکولوژها میباشد. زکی ولیدی، برای نخستین بار، نسخهٔ «فرغانه» کتابِ «قوتادغو بیلیک» را به جهانیان معرفی کرده است. زمانی که برای مدت کوتاهی در ایران و در شهر مشهد مسافر بود، با مطالعهٔ کتابخانههای مشهد، «سفرنامه ابن‌فضلان» را کشف کرده بود. همچنین زکی ولیدی بود که برای نخستین بار، نسخه شوشتر کتاب «مقدمة‌الادب» زمخشری را به اهل علم در جهان معرفی کرد. زندگی او پر از ماجراست. نگاهی کوتاه به زندگی او می‌اندازیم؛
وی در سال 1890.م در باشقیردستان به دنیا آمد. پدرش امام جماعت و مدرس و مادرش معلم بود. عربی را از پدر آموخته بود. بعدها فارسی را نیز یاد گرفته بود. در مدرسهٔ دایی خود به تحصیل مشغول شد. زبانِ روسی را نیز فرا گرفت و در 1909 از مدرسه عالی تربیتی و اسلامی قازان که به نام قاسمیه مشهور بود، فارغ شد و به تدریس تاریخ ترک و ادبیات عرب پرداخت و اوقات خود را صرف مطالعه وسیع در تاریخ و باستان‌شناسی کرده و در سال 1911 نخستین اثر علمی خود را با عنوان «تاریخ ترکها و تاتارها» منتشر کرد و بعد از نشر این اثر به عضویت انجمن باستان‌شناسی و اقوام‌شناسی دانشگاه قازان درآمد.
در سال 1913 برای مطالعات بیشتر به «فرغانه» یعنی آسیای مرکزی رهسپار شد سال بعد، برای تکمیل مطالعات به بخارا رفت. همان سالها مصادف با انقلاب روسیه بود و زکی ولیدی نیز از آنها جدا نبود. در سال 1916 به عنوان رهبر مسلمانان اوفا واردِ مجلس دومای روسیه شد. در 1917 فراکسیون مسلمانان دوما، وی را جهت تشکیل کنگره ملی مسلمانان بخارا، به ازبکستان فرستاد. کنگره تشکیل شد و در نهایت ولیدی به جرگهٔ رهبران نهضت استقلال مسلمین در روسیه درآمد. در 1917 تصمیم گرفته شد دولتی به نام دولت خودمختار باشقیرد تشکیل شود. زکی ولیدی ابتدا به سمت وزیر دفاع و سپس به ریاست دولت باشقیردستان برگزیده شد اما با زمامداران شوروی اختلاف پیدا کرد و معادلات طوری رقم خورد که مجبور شد از باشقیردستان و روسیه بگریزد. در همان حین به ترکستان رفته و قیام باسماچیان را هدایت کرد.
ولیدی توغان و نیروهایش در دشتها و کوههای سمرقند درگیر نبرد سختی با ارتش سرخ شدند که برای سرکوب آنها به ترکستان آمده بود. در یکی از این نبردها عده‌ای از همرزمان و دوستانشان کشته شدند. زکی ولیدی نیروهای خود را به دسته‌های کوچک تقسیم کرده و آنها را در تاریکی شب به قسمتهای کوهستانی فرستاده و خود به همراه دو افسر، شب را تا صبح در منطقه‌ای یخچالی به سر برده و سپیده‌دم اسبهای خود را با طناب از ارتفاع به زیر آوردند، از برف و بیراهه و جنگل گذشتند و شبانگاه به کمک ازبکها از خط سپاهیان ارتش سرخ عبور کردند و پس از سه شبانه‌روز تاخت، در 18 اوت به تاشکند رسیدند.
کنگره باسماچیان تصمیم گرفتند که دولت ملی به نام «اولو تورکوستان» از ولگا تا تیان‌شان، از آلتای تا پامیر تشکیل شود. به همین دلیل زکی ولید را به همراه عده‌ای برای طرح این پیشنهاد و جلب همکاری به آسیای مقدم و جنوبی اعزام کردند. پنج ماه را در ترکستان و عشق‌آباد و مرو و بیابانهای قره‌قوم گذرانید و به تشکیل «دسته‌های اتحاد ملی ترکستان» پرداختند. اما با شکست سخت باسماچیان، بناچار دست از فعالیتهای سیاسی کشیدند. بعد از این چندین ماه را در مشهد، تبریز و تهران به مطالعه مشغول بوده و سپس به هرات و کابل رفته و در آنجا از نسخ خطی فهرستی تهیه کرده و‌به اسناد مهمی دست یافت. سپس از راه هند به اروپا رفت و در کتابخانههای پاریس و برلین به مطالعه پرداخت. در 1925 به دعوت دولت ترکیه برای تدریس تاریخ، به آن کشور رفت و در 1927 و‌در استانبول استاد دانشگاه تاریخ شد. پنج سال بعد، با مقامات رسمی ترکیه بر سر تاریخ ترکها به مشکل خورد. از استادی تاریخ استعفا داده و به وین رفت و در آنجا زندگی ناامن و پرتلاطمی را شروع کرد. دوباره در دانشگاه وین، استاد تاریخ شد و در 1935 رسالهٔ‌خود را درباره سفرنامه ابن‌فضلان با موفقیت گذراند و به اخذ درجه دکتری نائل آمد. در همان سال به دانشگاه بن دعوت شد و در حوزه علوم اسلامی به کار پرداخت. در سال 1939 به دعوت مجدد ترکیه استادی کرسی استانبول را پذیرفت و‌با نیرویی شگرف که در خدمت دانش و تجربه‌ای وسیع قرار گرفته بود به تدریس و تربیت و تحقیق پرداخت. موسسه تحقیقات اسلامی به راه انداخت و بسیاری از محققان امروزی ترکیه از شاگردان زکی ولیدی هستند. در سال 1970 و‌پس از 80 سال زندگانی پربار علمی و آکنده از ماجراهای سیاسی و فراز و نشیبهای بسیار، در استانبول وفات کرد.
این معلومات از مقدمه چندین آثار زکی ولیدی گردآوری شده است.
-درآمدی بر تاریخ عمومی ترک
-امیرعلیشیر نوایی بزرگترین شخصیت ادبی ترک
-فریاد رهایی: یادداشتهایی از قیام قومی باسماچیان در برابر روسهای کمونیست.
-قیام باسماچیان
-بلاساغون