زبان و زبان شناسی
در اینجا باید اضافه کنیم که: جملات فارسی 68% ابهام تولید می کند. یعنی یک خارجی که فارسی را بصورت تئوریک یاد گرفته به سختی می تواند در ایران صحبت کرده و یا جملات فارسی را درک کند. مگر آنکه مدتی در آن جامعه مانده و بصورت تجربی یاد بگیرد. یعنی باید به صورت سماعی یاد بگیرد. ترجمه کامپیوتری یعنی معکوس پذیری فارسی مشکل است زیرا خطای موردی آن زیاد است. زبان فارسی در بیشتر موارد از قائده مشخصی پیروی نمی کند و دارای ساختار تک دینامیکی است.
اما زبان ترکی با در نظر گرفتن تمام وجوه، جزو سه زبان قانونمند زنده دنیا شناخته شده است. طی یک دستورالعمل اجرایی در تاریخ مه 1992م رسماً از طریق همین مؤسسات به سازمان بین المللی یونسکو اعلام شده که زبان ترکی در دانشگاه های آمریکا و اروپا جزو کورس های رسمی شود. زبان ترکی دومین زبانی است که در حال تهیه تافل مهندسی دانشگاهی برای آن هستند. اما فارسی رتبه 261 را بخود اختصاص داده است. زبان فارسی را با ساختاری که بتواند جمله سازی مفهومی ایجاد کند شناخته اند و اینکه بسیاری از جملات آن بر اساس “عادت” شکل گرفته اند نه بر اساس فرمول ساخت(مثل فعل امر ببین از مصدر دیدن و یا بگو از مصدر گفتن) با این وضعیت فرمول پذیری آن امکان ندارد. برای فارسی ۴۰۰۰ واژه¬ی اصیل بیان نموده اند، ولی ترکی داری ۱۰۰۰۰۰ واژه اصیل است. فارسی داری 60 الی 70 فعل اصلی(آنهم بطور عمده بی قاعده) و 350 فعل غیر اصلی است. در حالیکه زبان ترکی دارای ۳۵۰۰ فعل اصلی و ۲۴۰۰۰ فعل غیراصلی است. فارسی دارای 11 زمان فعلی و ترکی دارای 46 زمان فعلی است. در فارسی فقط 7% کلمات دارای ریشه اند(از لحاظ ائتیمولوژی) در حالیکه زبان ترکی 100% کلماتش دارای ریشه اند. در واقع فارسی فعلی، مرکب از مجموعه ای از کلماتی است که از زبانهای دیگر اقتباس شده است و دارای عدم کارایی کامپیوتری است. در حالیکه زبان ترکی به عنوان استاندارد پایه فونتیکی ویندوز بوده و به عنوان زبان استاندارد اروپاست. همچنین فارسی دارای ۹۷۰۰۰ عنوان کتاب در سطح دنیاست ولی زبان ترکی دارای ۴۵۰۰۰۰ عنوان کتاب در سطح دنیا می باشد.
نتیجه:
زبان فارسی فعلی همان زبان دری سابق است که از زمان سامانیان به این طرف بوسیله کاتبان و منشیان و دبیران و میرزاها ابداع و سر و سامان داده شده به تدریج تکمیل تر یافته و از شرق به طرف غرب توسعه یافته و به صورت امروزی در آمده است. اساس کلمات و سیستم این زبان علاوه بر زبان طایفه تُخاری افغانستان، مرکب از زبانهای عربی و ترکی است. به مرور زمان در عرض این هزار سال از صورت ابتدایی و محلی و طایفه¬ای محدود خود در آسیای میانه (بخصوص تاجیکستان فعلی و افغانستان) توسط سلطه هزار ساله سلاطین ترک حاکم بر ایران و ترکستان و نیز هندوستان و پاکستان و آسیای صغیر و قفقاز، بوسیله کاتبان و دبیران و منشیان و میرزاهای درباری، چه مرکزی و چه ایالتی، با بهره گیری از زبان¬های محلی و قومی تکمیل تر و وسیع تر شده که ابتدا صرفاٌ یک زبان دیوانی و مداحی به صورت شعر بوده ولی کم کم به صورت زبان ادبیات و منثور مشترک اقوام مختلف در آمده و با به استحاله بردن و محو لهجه ها و زبان های کوچک محلی خصوصاً در ایران فعلی و از زمان فتحعلی شاه قاجار به این طرف، زبان محاوره ای تدریجی تهران و سپس سایر شهرهای نزدیک به تهران و سپس سایر شهرهای کثیرالمله و دارای اقوام و طوایف مختلف شده (شهرهایی که محل تلاقی و تماس اقوام مختلف بود مثل: قزوین، کرج، همدان، شیراز، اصفهان، اهواز، آبادان، اراک، مشهد، گرگان و غیره) و در ایران از اوایل قرن بیستم در حال پیشرفت به طرف مناطق ترک نشین و سایر اقوام گردیده و بعد از کودتای انگلیسی ساخته و پرداخته و از زمان رضاخان قلدر پهلوی نیز زبان دولتی و مدارس و ادارات شده است.
والدینی که با فرزندان خود نه به زبان مادری خود بلکه به زبان مدرسه و مشترک و دولتی صحبت نموده اند مسئله استحاله را تسریع نموده است. در خصوص به استحاله بردن سایر زبانها و لهجه های محلی ذکر این نکته کافیست که سعدی شیرازی اشعاری که به زبان مادری و محلی خود سروده قابل فهم برای فارسی زبانهای امروزی نیست و زبان شیرازی های بومی، تفاوتهای اساسی با زبان دری سابق داشته است و البته اصفهان هم همینطور. در واقع زبان دری زبان مادری هیج کس نبوده است. برای اینکه استدلال گسترش زبان دری از تاجیکستان و افغانستان از شرق به غرب را در عرض این 900 سال درک کنیم کافی است مثال آوریم که تقریباٌ اولین شعرای مهم استان فارس فعلی یعنی سعدی و حافظ در قرنهای هفتم و هشتم ظاهر شده اند در حالیکه شعرای مربوط به خراسان به طور عمده به قرنهای چهارم و پنجم و ششم مربوط و معطوف می شوند که به مراتب قدیمی ترند.
همچنین اگر زبان انگلیسی در عرض 50 سال اخیر عالم گیر شده و تمامی ممالک جهان از آن بخصوص در کامپیوتر و اینترنت و روابط دیپلماتیک و تجاری و توریستی کم و بیش استفاده می کنند، زبان فارسی نیز به خاطر دولتی و رسمی بودن از تاجیکستان و افغانستان تا ایران گسترش پیدا کرده و عمومیت یافته است. چنانکه صد سال قبل یعنی در عصر انقلاب مشروطیت فقط یک درصد مردم ایران دارای سواد فقط خواندن و نوشتن به زبان فارسی بوده اند و امروزه توان خواندن و نوشتن آن زبان در ایران به بالای 80-70 درصد رسیده است.
اما خارج از ایران هم، زبان فارسی زمانی در شبه قاره هند و ترکستان و قفقاز و آسیای صغیر در بعضی از دربارها دارای نفوذ دیوانی و درباری بوده به تدریج کاربرد خود را در آن مناطق از دست داده و در افغانستان نیز اخیراً به علت آزادی زبان اقوام و تحصیل آنها به زبان مادری خود در مدارس و نیز جایگزینی زبان پشتو به جای زبان دری و رسمی شدن زبان ترکی، زبان فارسی دری در حال عقب نشینی است. در تاجیکستان نیز به تدریج زبانهای روسی و ترکی اؤزبکی جای تاجیکی را می گیرد. در ایران نیز با رشد شعور ملی و اجتماعی در بین ترکان و برابری تمامی اقوام و ملل در سایه دین مبین اسلام و قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران، انتظارات و خواسته های فرهنگی و مدنی در حال افزایش است و می رود که تمامی انسانهای ساکن کشور جمهوری اسلامی ایران بر خلاف سوء تبلیغات غرب و وابستگان فرهنگی و ایدئولوژیکی رژیم منفور پهلوی، در برابر قانون و اسلام یکسان در نظر گرفته شوند زیرا که: کل مسلمین اخوه.
پایان
منصور جدّی
سؤزسوز کی، تورکوستانین هر بیر بؤلگه‌سی بیزیم اوچون عزیز ساییلیر، آنجاق هر بؤلگه‌نین اؤزونه گؤره دانیشیق و یازی شیوه‌لری وار. مثلاً آنادولو (تورکیه) تورکجه‌سی، آذربایجان تورکجه‌سی، اوزبک تورکجه‌سی، اویغور و…
.
سون زامانلار، بیر آیدین دوشونجه‌لی انسان‌لا بحثه گیررکن، «کلمه» سؤزونو دیلیمه گتیرمه‌ییمه، منی قیناییب و «سؤزجوک» ایش‌لتمه‌مه‌ییمه اوزولدو. من ایسه اونو باشا سالا بیلمه‌ییب، داها دانیشماغا سون قویدوم.
دئمک ساوادسیز آتا- آنالاریمیز، تورکجه‌نین قایدا- قانون‌لارینی بیز ساوادلی‌لاردان یاخشی بیلیرمیش‌لر. اونلار «چک، جک، جوک و جیق» اک‌لرینی (پسوندلرینی) فیزیکی لحاظدان حضورلاری اولان و لمس اولونان‌لارا ایش‌لدیرمیش‌لر. بو‌قایدا، بیر کلمه‌نین خیردا وضعیتینی بیان ائتمه‌یه قوللانیرمیش. مثال اوچون:
ائوجیک: خیردا ائو. ائوین وارلیغی گؤزه گؤرونور و لمس اولوناندیر.
داغارجیق: کیچیک داغار.
الجک: دستکش.
دیلچک: خیردا دیل. (و آغیز بوشلوغوندا اوست داماغین دال طرفینده خوروز شکیللی چیخینتی. مجازی معنادا، هونر، باجاریق. دیلینه گؤره، دیلچه‌یی ده وار…)
گؤردویوموز کیمی، «سؤزجوک» دیلیمیزین یازی قایدالارینا اویغون دئییل و تورکیه‌نین دیل آکادئمیاسیندا دوخسان ایل قاباق دوزه‌لینیب.
ائله او واخت‌لار «اؤنم، اؤزل، اؤزلم، قادینسل، ائرکک‌سل» کیمی کلمه‌لرین قاباغیندا دایانان دا چوخ اولدو. زکی ولیدی توغان کیمی داهی دیلچی‌لر و آراشدیریجی‌لار بو ایشه قارشی گلدیلر. آنجاق دیل آکادئمیاسی گوج گلدی. سونرالار «بیلگی سایار» کیمی کلمه‌لره ده اعتراض چوخ اولدو. اعتراض ائدن‌لر، دئییردیلر: چوخ شئی‌لر بیلگینی سایا بیلیر، ماشین حساب دا بیلگینی ساییر و… نهایت زمان هرنه‌یی اؤز اَله‌ییندن کئچیرتدی و یئنه کئچیرده‌جک. داها بیلگی سایار ایش‌لنمیر و ائله «کامپیوتر» بیر یونیورسال کلمه اولاراق، دیل‌لرده‌دیر. همن ایش ایراندا دا اولدو. داها هئچ کس رایانه دئمیر!
منجه دیلیمیزین قایدا- قانون‌لارینا اویغون اولمایان کلمه‌لر، خالق دیلینه یول تاپمایاجاق.
بئله دوشونورم کی «سؤزجوک» 1380- جی ایل‌لردن بویانا دیلیمیزه یول تاپیب و بو کلمه ده تورکیه تورکجه‌سی‌نین تأثیرینده‌دیر. آنجاق آذربایجان تورکجه‌سینه اویغون دئییل.
ایضاح: دده قورقود داستان‌لاریندا، قاراجیق چوبان وار. قاراجیق صفت‌دیر و من یازدیق‌لاریم، آدلارا شامل‌دیر.
دیجیتال دئوریمین یایقینلاشماسی‌نی من، شرطی اولاران 1995 حساب ائدیرم. بو ایلده Windows 95 اوپراتیو پروقرامی مئیدانا چیخماقلا، بشر تاریخینده اسگی بیر چاغ، قاپانیپ، یئنی بیر چاغ آچیلدی. (24 آوقوست 1995) بو حادیثه، سؤزون اصیل معناسیندا، بیر میلاد و حتی بیر دئوریم ایدی. آذربایجان، بو دئوریمدن کنار قالابیلمزدی و کنار قالمادی. بو دئوریم، آذربایجانی نئجه ائتگی‌له‌دی؟
اؤزگور اؤزنشر
اسگی‌دن، ایران مملکت‌ینده هر بیر کیتاب، مقاله یا قیصا شعرین نشری، بیر مدیال اورقان‌ین وار اولماسی و او اورقان‌ین، تورک دیلینده یا آذربایجانلا باغلی بیر یازینی نشر ائتمک اوچون ایکی شرط لازیم‌ایدی:
1. مدیال اورقان‌ین یؤنتیمی اؤزو، بو اثرین نشریله راضی اولسون،
- همان اورقان، بو اثری نشر ائتمه‌نین امنیتی هزینه‌سینی اؤده‌مه‌یه حاضیر اولسون.
بو شراییط‌ین بللی اولان نتیجه‌لریندن بیر اؤرنه‌یه ایشاره ائتمک لازیم اولسا، بولوت قره‌چورلونون، “سازیمین سؤزو” کیتابی‌نین نشرینه باخماق اولار. بو اثرین خالیقی، اصلینده دده قورقوردن اون ایکی بویونو نظمه چکمیشدیر. “سازیمین سوزو” یالنیر بو اون ایکی‌بویون، دؤرد بویونو اؤزونده ائحتیوا ائدیر. توم اثرین یالنیز ایکی دانگی اولان “سازیمین سؤزو” شاه رئژیمی دؤرونده قاچاق، آز تیراژ و پیس چاپ کیفیتی‌ایله نشر اولموشدور و اثر تام اون ایکی بویوایله نشری، اثری یارادان بولوت قره‌چورلونون اؤلومودن چوخ سونرا، ایسوئچده “دده‌مین کیتابی” آدیلا مومکون اولدو. (رئداکتور دوکتور محمدعلی فرزانه، تریبون درگی‌سی و دورنا درنه‌دیی‌نین اورتاق نشری، 2001، استکهلم)
دیجیتال‌لاشما، بو باخیمدان بیر دئوریم یاراتدی. هر بیر شاعیر و یازیچی، اؤز اثرینی نشر ائتمک اوچون، بیرنئچه سئچیم آراسیندا، سئچه بیلر کی اثرین هانسی فورماتدا و هانسی اورقاندا یا پلاتفورمدا نشر ائله‌سین. آرتیرماق یئرینده اولار کی، غیری دموکراتیک بیر سیاسی رئژیمین حاکمیتی‌نین کونترول ایمکانیندان و سانسوروندان قورتارمیش بو تیپلی، سؤزون تام معناسیندا “اؤزگور اؤز نشر” ایران کیمی اؤلکه‌لرین وطنداشی اوچون، یالنیز ال چاتماز بیر رؤیا حساب اولا بیلردی. بو آزادلیق، ساده‌جه بیر “نشر ایمکانی” کیمی گؤرونمه‌مه‌لی‌دیر. بیر قلم صاحیبی، هله الینه قلم آلمادان یا کلاویاتورا اؤنونده اوتورمادان، اثری‌نین ایلک جومله‌لرینی و مؤحتواسینی ذهن‌ینده سئیر ائدرکن، اؤزونو سربست حیس ائتمه‌سی، اونون یارادیجی‌لیغینا تأثیر بوراخیر. داها هر بیر جومله‌نی قورارکن یا هر بیر فیکرین فانتازیاسینا دالارکن، اثرین نشر طالع‌ینه هانسی تأثیری قویاجاغینی گؤتور ـ قوی ائتمک لازیم گلمیر.
غلطنامه‌لر، مرجوع سهولر، آفتورئداکسیون
قدیمدن “سهو مرجوع‌دیر” دئمیشلر یعنی اینسان اؤز سهولرینی آنلادیغی زامان اونلارا دوزلیش گتیره بیلر. آما بو پرینسیپ، چاپ اولموش اثرلره عایید ائدیله بیلمزدی. بیر اثر، چاپ ماکیناسیندان چیخدیغی زامان، دوزلیشه باغلی حئساب اولور. بو پرینسیپ‌ده البته موستثنا حال‌لار دا واردیر. میثال اوچون اگر اثر ایکینجی نشره گئتسه، مؤلیف، اؤز اؤره‌یینده تیکان کیمی بیتمیش بو سهولری جراحی ائتمک شانسی تاپیر. دیگر موستثنا ایسه، اثرین چاپ ماکیناسیندان چیخماسیندان سونرا آمما نشریندن اونجه اولان فاصیله‌ده کشف اولموش سهولردیرلر. قدیملر؛ بو حالدا، کیتابین اورتاسینا بیر یا بیر نئچه صحیفه‌دن عیبارت هر مولفه تأسسوف حیسی و اوره‌ک آغریسی وئرن، “غلطنامه” آرتیرماق اولاردی. دیجیتال ایام‌ین مؤلیفی، حتی اثرین نشریندن سونرا، ایسته‌دی قدر و هرواخت آرزو ائتسه، اؤز اثرینه قاییدیب و دیجیتال دئوریمین اونا بخش ائتدی‌یی، سؤزون اصیل معناسیندا “سهوی مرجوع” ایمکانیندان یارارلانا بیلیر. بو ایمکان قلم صاحیبی یا اصلینده کلاویاتورا صاحیبی‌نی، ایملا و اینشا سهولرینه یول وئرمک استرس‌یندن قورتاریر.
ایملا سهولریله باغلی، یئنی بیر ایمکان “آفتورئداکسیون” ایمکانی دیر. بو ایمکانلا چوخ عادی حال حئساب اولان ایملا سهولری، بو علاوه ایمکان طرفیندن، مؤلفین نئجه دئیرلر، روحونون خبری اولمادان، اؤز ـ اؤزونه دوزلیر.
گئنیش‌لنمیش آفتورئداکسیون ایمکانی
یوخاریدا کی ایمکانا بیر داها فونکسیا آرتیرماق مومکون‌دور. آفتورئداکسیون ایمکانی سیزین “گلمیشوق” کیمی تایپ ائتدی‌ییز بیر کلمه‌نی، سیزدن سورمادان، اؤز دوزگون فورماسیندا یعنی “گلمیشیک” کیمی ثبت ائدیر. بو ایمکان ایکی نؤوعدن اولا بیلر. بیری، کلمه ایشلمجی یا word processor پروقرامی‌نین فابریکا حالیندا مؤجود حال‌لاردیر. باشقا نؤوعی‌ایسه، مؤلیف‌ین اؤزونون سهو تایپ ائتمه‌لرینه عادت ائتدی‌یی حال‌لاری دا بو ایمکانا علاوه ائتدیکلری اولا بیلر. یعنی قلم صاحیبی، اؤز پروقرامینی عاغیللاشدیرا بیلیر.
باشقا بیر عاغیللاشدیرماق ایمکانی، بیر متن‌ده چوخ تکرار اولان یا بیر مؤلف یا موترجیم‌ین تئز ـ تئز موراجیعت‌ائتدیی اوزون سؤزلرین تایپینی، بو ایمکانلا راحاتلاشدیرماق‌دیر. میثال اوچون اگر ترجومه اولونان بیر متن‌ده، “سوئت سوسیالیست رئسپوبلیکالاری ایتتیفاقی” چوخ تکرار اولور، موترجیم بو اوزون سؤزون یئرینه، “سسس” تایپ ائتمه‌نی، پروقراملاشدیرا بیلر. بئله بیر حالدا، آفتورئداکته اولماقلا قیصا بیر سؤزو، اوزون سؤزله دئیشیلمه‌نی افتوماتلاشدیرا بیلر. یعنی بیر شخص، اؤز کلمه ایشلمجی پروقرامینا امر وئریر کی، “سسس” تایپ اولان زامان، بو عجاییب قرافئم یئرینه، “سوئت سوسیالیست رئسپوبلیکالاری ایتتیفاقی” عیبارتی اوتورسون.
دیجیتال آرشیو و دونیا کیتابخاناسی
یئنی اثرلر ذاتا دیجیتال دوغولورلار و بونونلا پارالل اولاراق، اسگی اثرلر ده، دیجیتال‌لاشیرلار. یوزلر و مینلر تاریخی سند، ادبی اثر و مجموعه‌لر، دیجیتال‌لاشماقلا، “عؤمور دوباره” ائدیرلر. بو مودعانین چوخ پارلاق نومونه‌لرینی محمدرضا الاردبیلی‌نین سونسوز و سیتماتیک امه‌یی‌نین نتیجه‌سی اولان “آچیق سؤز” سایتی‌نا باخماق اولار. (باخ: http://www.achiq.info) امیرعزتی‌نین “باشگاه ادبیات” پروژه‌سی و اونا بنزر فعالیتلر چرچیوه‌سینده ده، آذربایجانلا باغلی بیر چوخ اثر، دیجیتال آرشیوه آرتماقلا، بو اثرلری، محو اولماقدان نیجات وئریب و عینی حالدا، موخاطبلرین یاشاییش آدرسیندن آسیلی اولمایاراق، هر کسین ایختیارینا وئرمیشلر. بونلاردان علاوه، دؤولت دسته‌یی اولان بیر سیرا دیجیتال کیتابخانا، آذربایجان جومهوریتی، تورکیه و حتی ایراندا، تورک دیلینده و آذربایجانلا باغلی اولان باشقا دیللی اثرلرین توپلاماسی‌لا مشغولدورلار. هابئله، دونیا آکادمیک اوجاقلاری‌نین هامی‌سیندا یارانان علمی اثرلر، دیجیتال دونیادا هامی‌نین ایستیفاده‌سینه وئریلمکله، آذربایجانلی‌لارین دا دونیا کیتابخاسیندا اولان پایی‌نی آرتیریر و زنگین‌لشدیریر.
دیجیتال و سینیرسیز اورتام
اسگی‌دن کیریل الیفباسینی اوخویا بیلمه‌ین گونئی آذربایجانلی‌لار، قوزئی آذربایجانین لاتین الیفاسینا کئچمه‌سی‌‌ایله، تورکیه و قوزئی آذربایجان حوزه‌لرینده وار اولان اثرلره داها راحات و بیرباشا ال تاپیرلار. سوسیال شبکه‌لرده، لاتین الیفباسیلا، تورک دیللی اورقانلاردا، کیمین تورکیه‌دن یا آذربایجانین اوتای‌ـ‌بوتاییندان قاتیلماسی، اؤنمینی ایتیریر و سینیرسیر بیر اورتام یارادیر.
یوتیوب‌دا ویدئو ترانسکیرپسیون
یوتیوب شبکه‌سی، بوتون دونیا کیمی، آذربایجانی باشقا بیر مؤعجوزه‌وی ایمکلانلا تانیش ائتمیشدیر. سیز هر ویدئویا باخارکن، اوردا دئیلن سوزلری، ائکرانین یانیندا، متن کیمی ده، دیجیتال ترانسکریپسیون کیمی‌ده گؤرمک و کپی ائتمک اولور. هله‌لیک بو ایمکان بوتون دیللره مومکون اولماسادا، تورکیه تورکجه‌سینده اولان ویدئولارین دیجیتال ترانسکریپسیونونو گؤرمک و بو متنی، متن کیمی کپی ائتمک اولار. بو ایمکان، بیر ویدئودا دانیشیلان سؤزلری پیاده ائدیب و میثال اوچون ترجومه ائتمک اوچون، سون درجه یاردیم ائدیجی دیر.
گوگل ترانسلیت
یوخاریداکی بحثین دوامیندا و اونونلا باغلی اولاراق، گوگل ترانسلیت‌ین رولودا، دیققته لاییق‌دیر. ماراخلی بیر گلیشمه کیمی، بیز شاهید اولوروق کی، گوگل ترانسلیت گوندن گونه عاغیل‌لاشیر و فارس، روس و آذربایجانلی‌لارین یازدیقلاری باشقا دیللر و حتی تورک دیلینی، فردی قایدادا، هر فردین ان راحات قوللاندیغی، دیله ترجومه‌سینی وئریر. بو فنومنی بیر فرضی اؤرنکله وصف ائتمک اولار: فرض ائدین من، بیر سوسیال شبکه‌ده فعالام. بو شبکه‌ده منیمله لاتین الیفاسیندا یازیشمالار و یاییملار اطرافیندا بیر اورتامی پایلاشان، تورکیه و قوزئی آذربایجاندا یاشایان اینسانلار هابئله ایکینجی و سونراکی نسیل‌لر دونیانین دؤرد بوجاغیندا تورک موهاجیرلر قاتیلیرلار. طبیعی بیر حالدا، من کیمی زامان، فارسجا یازیرام یا فارس دیللی بیر پوست پایلاشیرام. بو متنی، قوزئی آذربایجاندان اولان بیریسی یا آلمانیادا یاشایان نه اینکی فارس دیلی، حتی تورک دیلینی بئله دوزگون اوخویا بیلمه‌ین بیر تورک گنج، دیجیتال عالمین مؤعجوزه‌سی اثری، بیری (قوزئیلی) روس دیلینده و او بیریسی (آلماندا یاشایان قوربتچی گنج) آلمان دیلینده اوخویور. بیز هله بو فنومین باشینداییق آمما بو یالنیز اؤنده گلن سینیرسیز اورتامین طلیعه‌سی دیر.
الیفبا سینیرلاری
تورک دیلی‌نین موعاصیر چاغدا اوچ الیفبادا یازیلماسی بیر فاکت و اصلینده بیر فاجیعه‌دیر. دیجیتال دئوریم، قوزئی آذربایجاندا کیریل الیفباسیندان لاتین الیفباسینا کئچمه‌سی، آذربایجان ناظیرلر کابینتی‌نین قراری‌له (5 نویابر 1992) معین گئجیکمه‌ایله حیاته کئچدی. (حیدر علی‌یئوین 18 ایون 2001 تاریخلی پریزیدنت فرمانی‌ایله همان ایلین بیر آوقوست‌یندان)
گونئی آذربایجاندا، مسئله داها چتین‌ایدی. اگر لاتین و کیریل الیفبالاری آراسیندا بیره‌ـ‌بیر باغ واریدی، لاتین و عرب الیفبالارینا گلدیکده مسئله یوموشاق دئسک، بیرآز موعمما کیمی‌دیر. بو یولدا چالیشمالار، دیجیتال دئوریمین ایلک چاغیندان باشلادی و بعضی چئوره‌لر، بیر چوخ پروژه‌لری گؤتورـ‌قوی ائتمکله مشغول اولدولار. بوتون بو چابالاردان، ایکیسی کونکرت بیر نتیجه‌یه واردی.
بونلاردان بیری‌نین محصولو اولان پروقرام، CV آدیندا ایدی. بو پروقرام، علیرضا بی صرافی‌نین اؤنردی‌یی پروژه اساسیندا، پروقرام یازما اوزمانی دوکتور منصوری‌زاده طرفیندن حاضیرلاندی. بو پروژه چرچیوه‌سینده، علیرضا بی صرافی، دیل و خط قایدالاری‌نین الگوریتملرینی و چارتلارینی یازاندان سونرا، دوکتور منصوری‌زاده طرفیندن، نظره آلینمیش پروقرام بیلگی‌سایار دیلینه چئوریلیب حاضیرلاندی. بو آلگوریتملرین نئجه یازیلدیغی و پروژه‌نین آرخاسیندا اولان دوشونجه طرزی، اؤزو چوخ ماراخلی آمما موستقیل بیر مؤوضوع‌دیر. نتیجه اومید وئریجی‌ایدی و آیدین‌ایدی کی، نؤوبتی بیر یئنی‌له‌مکده، چوخ پارلاق بیر محصول آرایا چیخاجاقدیر. سون ایللرده توم بیلگی‌سایار پروقراملاری و پلاتفورملاری‌نین توم یئنی‌لشمه‌سیندن سونرا، بو پروقرام‌دا، اساسدان بیر یئنی‌لشدیرمک لازیمدیر.
باشقا بیر پروقرام، دوکتور غفور علی‌پور آدلی باشقا بیر اوزمان پروقرامیست طرفیندن یازیلدی. بو پروقرامین آدی AzConvert دیر و اونو اینترنت‌دن یئندیرمک مومکون‌دور.
الیفبا استانداردلاشماسی
ایراندا عرب الیفباسیندا تورک دیلینده یازمادا حاکیم اولان قارقاشایا سون وئرمک مقصدیله، وارلیق درگی‌سی آکادمیک بیر چالیشمادان سونرا، گوجلو بیر ایراده آرایا قویوب و ایکی اورتوقرافی سئمیناری کئچیردی. (سونو 18 مهر 1380، 5 اوکتیابر 2001 سندلرین لینکی “آچیق سؤز” سایتیندا) بو سئمینار دیجیتال دئوریمی‌نین ایلک ایللرینه تصادوف ائله‌دی او جومله‌دن، لاتین‌ـ‌عرب الیفبالاری آراسیندا کؤچورگن پروقراملارین یازیلماسیندا، بو سئمنیارین قرارلاری، موهوم رول اوینادیلار. هابئله، دیجیتال عالمین “یاریم فاصیله” و “دونموش فاصیله” کیمی ایمکانلاری، عرب الیفباسیندا یازیلان متنلری، اوخوناقلی ائله‌دی. میثال: بو اوچ یازیلیشا دیقت ائدین:
1. “موسیقیچیلریمیز”
2. “موسیقیچیلریمیز”
3. “موسیقی چی لریمیز”
ایلک یازیلیم، یاریم‌فاصیله‌له فونکسیاسیندان فایدالانمیش‌دیر. فارس و عرب دیلرینده قوللانیلان “موسیقی” سؤزو، اوچونجو یازیلیمدان فرقلی اولاراق، ایلک باخیشدا آچیق‌ـ‌آیدین گؤرسنمه‌سیله یاناشی، بوتون سؤزون، واحید بیر سؤز اولماسی‌دا بللی‌دیر. بئله‌لیکله، تورکجه اوخومادا چتینلیک چکن بیر فرد، ایلک باخیشدا، “موسیقی” سؤزونو عادی بیر سورعتله اوخویو و آردینجا گلن “چی” و “لریمیز” شکیلچی‌لری اونا آرتیریر. بو شکیل‌چی‌لرین سایی چوخ آزدیر و چوخ تکرار اولمالارینا گؤره، آز بیر زاماندا، فردین ذهن‌ینده ثبت اولور. قیاس اوچون دیقت ائتدیکده گؤرسنیر کی، ایکینجی یازیمدا “موسیقیچیلریمیز” فورموندا، آچار سؤز اولان و اوخوجویا تانیش اولان “موسیقی” سؤزو بیر نؤوع ایتیر باتیر. “تام فاصیله” و “دونمامیش” فاصیله‌ایله یازیلمیش اوچونجو واریانت‌دا، سؤزون کؤکو و شکیلچی‌لری پراکنده گؤرسنیرلر و ایلک باخیشدا بللی اولمور کی بیر سؤزون اجزاسی‌دیرلار.
بوندان علاوه، اؤنجه ایشاره ائتدی‌ییم کیمی، Word و اونون کیمی اونلارلا پروقراملار حتی آز قالا بوتون پروقراملار و پلاتفورملاردا، آفتوفئداکسیون، اوتوماتیک ایصلاح یا Autocorrection ایمکانی، تورک دیلینده ایملا استانداردلاشماسینا یاردیم ائدیر.
لاتین‌لشمه سورجی
یوخاریدا ایشاره اولدوغو کیمی، تورک دیلی‌نین فرقلی الیفبالارلا یازیلماسی، ایللر بویونجا بیر جیدی سورون اولموشدور. بو دورومدان چیخمانین ان اوپتیمال یولو، کیریل و عرب الیفبالاریندان، لاتین الیفباسینا کئچمک ایدی. ماراخلی بیر حالدیرکی، دیجیتال دئوریمین ایلک دؤورونده، هله لاتین‌دن باشقا الیفبالاردا یازان کلاویاتورا (کیبورد) یوخ‌ایدی بو چاتیشمامازلیق باعیث اولدو کی، حتی فارس دیلینده یازماق اوچون لاتین الیفباسیندان ایستیفاده اولسون. همین چاتیشمامازلیق (عرب الیفباسیندا کلاویاتورا یوخلیغی) تورک دیلینده یازانلاری بو الیفباایله یازماغا سؤوق ائتدی.
بو ایشین داها ماراخلی بیر یؤنوده واریدی و واردی. اگر بیر تورک، عرب الیفباسیندا مئساژ یازیرسا، عادت اساسیندا، فارسجا یازیر. آمما همن تورک، لاتین الیفباسیلا یازارکن، دنگه، بیرآز تورکجه یازماغا آغیرلاشیر. یعنی اگر سئچیم “خانه” و “ائو” آراسیندادیرسا، عادت، “خانه” یازماغی حؤکوملی ائدیر. آمما اگر لاتین کلاویاتوردا، لاتین الیفباسیندا یازماق مجبوریتی وارسا، سچیم Khane و Ev آراسیندا اولورسا، تورکجه اولان Ev آغیر باسماغا باشلاییر.
مولتی‌مدیا
تورکجه یازما و اوخوماقدا چتینلیک چکن آذربایجان و غیری آذربایجان تورکلری‌نین، تورکجه دانیشماق و تورکجه ائشیدمکده بیر ساکینجالاری یوخدور. بو سببدن، بئین‌ینده بیر شعر “یازمیش” بیر تورک، مولتی‌مدیال ایمکانلار ساغلایان دیجیتال بیر اورتامدا، اؤز شعرینی، یازماغا ائحتیاجی اولمادان، اؤز سسی‌له اوخویوب، سوسیال شبکه‌لرده یایا بیلیر و همن شعر، یوخاریدا سؤزو گئدن الیفبا سینیرلارینی آشارکن، ایرانین هر یئرینده و ایراندان کناردا موخاطب تاپا بیلیر. بو مقامدا، سسی یازیا چئویرن و یازسینی سسه چئویرن پروقراملاین دا پایی‌نی بو منظره‌یه آرتیرساق، دیجیتال دئوریمین، یئنی بیر آشاماسیندا اولمامیزی دا دویا بیلریک.
کولتورل اورتاملار
اسگی‌دن، سؤز صاحیبلری اولان شعر و نثر یارادیجی‌لاری، اؤز تجروبه‌لرینی بیربیرلریله پایلاشماق اوچون، شعر آخشامی و ادبی درنکلرده بیر یئره توپلاشا بیلیردیلر و طبیعی اولاراق همیشه بو توپلانتی‌لار، لوکال کاراکتر داشاییردی. بوگون دیجیتال دونیادا، سینیرسیز بیر کولتورل اورتام یارانمیشدیر و بو دونیانین چاتیسی آلیندا، هر بیر سؤز صاحیبی دیگر قلمداشلاریلا، بیر آرایا گله بیلیر. اؤز کولتورونه صاحیب چیخماقدا مین بیر مانع‌له قارشیلاشان آذربایجانلی قلم صاحیبلری اوچون بو گلیشمه داها موبارک بیر حادیثه‌دیر.
اسگی چاغدا، عنعنوی درنک‌لر و ادبی آخشاملارین فعالیتی، حاکیمیت طرفیندان قیسیتلاندیغیندان علاوه، کیچیک شهرلرده مومکون اولموردو. بو فعالیتلر، اونیورسیته‌لر و بؤیوک شهرلرده مقدور اولوردولار.
یئنی دیجیتال دونیادا بو تیپلی فعالیتلر، حتی اؤلکه سینیرلارینی آشابیلیر.
دیجیتال دئوریمین باش وئردی‌یی چاغین اویقونلوغو
ایراندا ایسلام اینقیلابی باش وئرنده، اهالی‌نین یالنیز 37 فاییزی، یازیب اوخوماق باجاریردیلار. دیجیتال دئوریمین باش وئردی‌یی ایلده بور رقم ایراندا، 75 فاییز ایدی کی بو رقم‌ین او ایللرین گنجلری آراسیندا داها یوخاری اولماسی طبیعی‌دیر. بو باخیمدان، سؤزو گئدن دئوریمین، گنج و اورتا نسلین ساوادلانما اورانی‌نین یوخاری اولدوغو ایللرده باش وئرمه‌سی، بو حادیثه‌نی تورکلر و آذربایجان ادبیاتی اوچون، داها دا وئریملی ائتمیشدیر.
باشقا بیر مقام، هم ایران و هم تورکیه و آذربایجان جومهوریتی توپلوملاریندا، ساوادین عومومی‌لشمه‌سی دیر. فرضا اگر گونوموزون دیجیتال دئوریمی مشروطه دؤرونده باش وئرسه‌ایدی، بو دئوریمدن یالنیز اهالی بیر فاییضی یارارلانا بیله‌جکدیلر. هابئله حاضیرکی دونیادا، اینسانلارین عومومی ریفاه سویه‌سی‌نین آرتیمی، اونلاری، یالنیز چؤرک آواره‌سی اولماقدان قورتاریب و اونلارا سوسیال شبکه‌لرده فعال اولماق و سانال دونیانین وطنداشی اولماق کیمی واخت طلب ائدن ایشلر دالینجا گئتمه‌یه ایمکان وئرمیشدیر.
کیفیت‌ده عدالت
اسگی زامانلار، چاپ و نشر صنایعی‌نین اؤزل‌لی‌یی، اونلارین محصولو اولان چاپ اثرلری‌نین کیفیت‌ینده بیرباشا گؤرسنیردی. بئله کی، مثلا قوزئی آذربایجاندا بیر چاپ اثرینی اله آلاندا، اونون باکی یا موسقوا چاپی اولماسی درحال گؤرنوردو. خصوصیله رنکلی چاپدا، حتی گؤرنوردو کی اثر، باکی، موسقوا، شرقی آلمانیا یا غربی آلمانیادا چاپ اولوبدور. ایرانا گلدیکده ده، ایلک نؤوبه‌ده دؤولت مطبعه‌لرینده چاپ اولموش درس کیتابلاری یا امیرکبیر کیمی بؤیوک ناشیرلرین چاپ ائله‌دیکلری اثرلر، حروف دوزومو، صفحه‌بندلیک، شیرازه، اوز قابیغی دزاینی و هر هرهانسی باشقا باخیمدان کیفیتلی‌ایدیلر. کیچک و کاسیب مطبعه‌لرده چاپ اولماغا محکوم اولموش تورک دیللی اثرلر، یوخاریدا آدی گئدن “سازیمین سؤزو” کیمی، کیفت باخیمیندان ان آشاغی روتبه‌یه مالیک اولوردولار.
دیجیتال‌لاشما بو ساحه‌ده ده، بیر دئوریم یاراتدی. بوگون بیر دؤولت بودجه‌سیله یارانمیش دیجیتال بیر اثرین، تک باشینا بیر مکتب شاگیردی طرفیندان یارانمیش اثر، یا کیفیت باخیمیندان اوخشار سویه‌ده اولا بیلر یا حتی مکتب شاگیردی، دؤولت اورقانی‌نین آرایا چیخاردیغیندان داها کیفیتلی و سامباللی بیر اثر نشر ائده بیلر.
سینیرسیز گؤروش
نورمال حالدا و داها دوغروسو، اسگی دونیادا، گؤروشمک یالنیز سفرله مومکون اولوردو. بو ایسه، او دئمکدیر کی، بیر یئرده یاشامایان ایکی اینسان‌ین گؤروشو، همیشه باهالی سئودا ایدی و اگر بو گؤروشده، مادی بیر گلیر گؤزلنمیردی یا درین فردی و عائیله باغلاریندان سؤز گئتمیردیسه، اوندا گؤروشه لازیم اولان مادی وسائیطی صرف ائتمک، عقل شرطی دئیردی. او دونیادا، یالنیز تیجارت، زیارت و عائیله گؤروشلری مقصدیله سفر باش وئریردی و گونوموزده دبده اولان توریسم آدلی بیر شئی، هله، کشف یا ایختیراع اولمامیشدی. بئله‌لیکله آذربایجانلی و غیری آذربایجانلی تورکلرین گؤروشلری، یالنیز قید اولان اوچ مقصدله باش توتان سفرلرین حاشیه‌سینده باش توتابیلردی. آذربایجانلی‌لارین باشقا تورکلرله گؤروشمه‌سی، مشهد، کربلا و مکه زیارتلری عرفه‌سیندن علاوه، باکی‌دا فعله‌لیک ائتمک و عوثمانلی‌دا تیجارت سفرلرینده مومکون اولوردو. یوز ایل اؤنجه، عوثمانلی‌نین ایفلاسا اوغراماسی و روسیه‌نین اؤز اطرافینا، سماسیندان قوش کئچمه‌ین دمیر پرده هؤردویو فاکتلاری، هم ایقتصادی باخیمدان و هم اینسانی و مدنی ایلیشگی‌لر باخیمیندان بیر فاجیعه‌ایدی.
دیجیتال دئوریم، بو دردین ده، درمانی‌نی گتیردی. دیجیتال دونیادا، یالنیز تاجیرلر و زووار یوخ، هم‌ده قلم و فیکیر صاحیبلری‌نین گؤروشلرینه یئر یاراندی.
تورکجه یازیب اوخوماق
ایراندا اگر فارس دیلیینده یارادانلارا، هر بیر مکتب گؤرموش شخص، پتانسیل موخاطب‌دیر سه، تورکجه‌نین یالنیز شیفاهی دیل اولماغا محکوم اولدوغوندان، بو دیلده یارادیلمیش اثرلرین موخاطبی، چوخ محدود بیر ائلیته خاص اولموشدور. بوردا مکتب گؤرموش اولماقدان علاوه، بیرده تورک دیلینده اوخوماق اوچون زحمت چکمک لازیمدیر. اگر فارس دیلینی تحصیل سیستم‌ینده، نومره آلماق، ایمتاحاندان کئچمک و ایش تاپماق کیمی حیاتی موتیولرله اؤیرنیریک، نه نومره و نه ایمتاحان و یا نه ده ایشله باغلی اولمایان تورکجه‌نی اؤیرنمک زحمیتنی چکمک، یالنیز سونسوز و دوغال بیر سئوگی موتیوی‌له باش توتمالی‌دیر.
بوگون دیجیتال دئوریم عوجوباتیندان، تورک دیلینده مکتب گؤرمه‌میش آذربایجانلی، “یازیلی تورکجه”نی، نثر، شعر و (حرکتلی یا ثابیت) تصویرلر ایچینده گؤره بیلر. “ملانصرالدین” ژورنالی‌نین کاریکاتورلاری‌نین حاشیه‌سینده تورکجه سؤزلر، 115 ایل اؤنجه، ساوادسیز کوتله اوچون یاریم مکتب رولو اینادیغی کیمی، دیجیتال دئوریم دؤورانیندا دا، اؤز دیلینده ساوادسیز اولان آذربایجانلی‌لار اوچون، دیجیتال دونیانین تورکجه و چوخ واخت لاتین الیفبالی یازیلارینی گؤرور. هر بیر سوسیال شبکه کلیپی، فیلم، یا سریال‌‌ین محتواسی، سس و تصویردن علاوه، بیر سیرا یازیلاری‌دا اؤزونده ائحتیوا ائده بیلیر و بو تیپلی یازیلار، اؤز دیلینده ساوادسیز اولان تورکلر اوچون، یازیب اوخوماق مشقی و مکتبی رولونو عؤهده‌لنیر. بئله‌لیکله سؤزو گئدن بو دیجیتال دئوریم، ایراندا یاشایان آذربایجان و غیری آذربایجان تورکلرینی، تورکجه‌نین یازیلی فورموایله، هر گون و هر آن قارشی‌لاشدیریر. اگر قدیمدن، باکی‌دان یاییلان تلویزیون پروقراملاریندا، تصویر کیفیت‌سیز ایدی و اوردا کیریل الیفباسیلا یازیلان متنلری اوخوماق غیری مومکون ایدی، بوگون آغیللی تلفونلاردا، لاتین الیفباسیلا یازیلمیش متنلر، هم تکنیک باخیمدان سون درجه کیفیتلی‌دیرلر و هم ده موخاطب، او اثرلری اؤز تلفونونا یوکلهییب ساخالابیلیر و ایسته‌دی‌یی حالدا یاییمی دایاندیریب، ایسته‌دی‌یی متنی ثابت تصویر کیمی‌ده اوخویا بیلیر. بو سببدن دیر کی، بوگون اورمیه و تبریز کیمی شهرلرده، غیر دؤولتی نشر ساحه‌سینده، تورکجه نشر اولان کیتابلار، عونوان و تیراژ باخیمیندان، فارس دیللی کیتابلاردن قاباخدادیرلار.
علیرضا اردبیلی
— آتا، من اوچون یئللنجک آسیرسان؟
کیشی سکسه‌نیب لاپبادان ایکینجی قات اجاره ائولرینین ایوانینا باخدی.
اؤزونو ایتیردی. اللری اسیب، بیر یوماق ایپ الیندن دوشدو. باخیشینی بیر آن آلتی یاشلی قیزیندان قاچیریب، قابارلی الینین دالی ایله گؤزلرینده کی گیله‌لنمیش یاشی سیلدی.
قَهَر بوغازینی کَسیردی. بیر شیکیل اؤزونو توپارلاییب یئنی‌دن یوخاری باخدی:
— ه….هه، سنه یئللنجک آسیردیم بانو چیچه‌ییم، نه تئز یوخودان اویانمیسان بیردَنَم؟!
قیزین ساریشین یومشاجیق ساچلاری سحر یئلینده، آغ اوزونده اویناقلاییردی.
ماوی گؤزلری گؤیو، گؤزلرینده کی قیغیلجیملار اولدوزلاری یاریشا چاغیریردی. اوشاق بیر پارچا یاشام ایدی.
کیشی سان کی بیرینجی دفعه گؤره‌ن کیمی قیزین اوزونه دونوخموشدو.
او نه‌دن ایندییه کیمی تانریدان بخش اولان بو گؤزل- گؤیچک، ساغلام وارلیقی گؤرمه‌میشدی؟! یوخسا اوندان اعتیناسیز کئچمیشدی؟!
دوغرو کی او یاشامین سَرت اوزوندن بئزمیشدی، چیر- چینقیللاردا یئریمک آیاقلارینی یارالاییب، اونو طاقتدن سالمیشدی.
باهالیق، ایشسیزلیک، پولسوزلوق، ائو صاحیبی‌نین شماتتلی سؤزلری، آرواد- اوشاق شرمنده‌لیگی، بیر جیلیز گؤوده‌ده داها نه قَدَر طاقت اولار کی؟!
نه واخت ایدی سینیرلاری پوزولموشدو. گئجه‌لر فیکیردن، غوصصه‌دن یاتا بیلمیردی. پولسوزلوقدان عصب دوختورونا دا گئده بیلمیردی.
چوخ فیکیرلشیب اؤزونو خلاص ائتمک ایسته‌ییردی. بونا گؤره ده ایپ حاضیرلیغی گؤرموشدو. بو گون عائیله‌سی آییلمامیشدان قاباق اؤزونو گیلانار آغاجی ندان آساجاقدی، بیر کره‌لیک یاشامین هممی- غمیندن قورتاراجاقدی.
آمما قیزینین گؤرونوشو اَل- قولونو سوستالتدی.
— «من آخماق هئچ مندن سونرا عائیله‌مین باشینا نه گله‌جه‌یینه فیکیرلشمه‌میشم؟!
بو کؤرپه مندن سونرا نئجه اولاجاقمی؟!
او یازیق قادینی مگر سئوگی دولو اوره‌کله کنددن قاچیرمادیم می؟!
اونو خوشبخت ائتمه‌یه سؤز وئرمه‌دیم می؟!
کیشی ده بو قدر آلاخ- بولاخ، ایراده‌سیز اولار؟!
من هله گنجم، قوللاریمین شیر کیمی گوجو وار. شوکورلر اولسون، عائیله‌مین چوره‌یینی داشدان بئله چیخارا بیله‌رم».
اؤزونده یئنی بیر گوج حیس ائدیب،
قیزینا یئللنجک آسدی. سونرا ایسه اونلا باش- باشا قویسون دییه، بئلینده کی قالین کئش قاییشی آچدی. او قاییشی، آغیر داشلار، کرپیجلر، یوکلر بئلینی سَرپمه‌سین دییه، ایش واختی بئلینه باغلاییردی.
کئش قاییشی دا او بیری آغاجا دوگونله‌ییب ایکی اللی یاپیشیب، قیزینا ساری هوووو…. هووووو… دییه یئللندی.
قیز دؤرد گؤز آتاسینین اویونبازلیغینا حئیرتله باخیردی.
بالاجا اللرینی آغزینا توتوب، نارین- نارین گولوردو.
دهلیزین قاپیسینی آچیب:
— آنا…. آنا…. گَل باخ، آتام “هورومچک کیشی” اولوب…. آتام “هورومچک کیشی” اولوب…–چیغیریردی.
کیشی یئلله‌نرکن اوره‌کله‌نیب:
— آتان کیچیجیک گولوشلرینه قوربان چیچه‌ییم،– دئییردی. بلکه یاریم ساعات دلی‌بازلیغی داوام ائتدی. اؤزونو ده گولمک توتموشدو.
سونرا آشاغی ائندی.
— من تزه چوره‌ک آلماغا گئدیرم. آنانا دئه سماوری یاندیرسین. قالانینا دا آللاه کریم دیر. الینی آغزینا آپاریب قیزینا ساری شیپ- شیرین بیر اؤپوجوک گؤندردی.
قیز آتاسینین “آللاه نئجه کریم دیر” دئدیگینی دوشونمه‌دی، آمما کیچیک آددیملارلا، سئوینجک، آناسینی اویاتماق اوچون ائوه ساری قاچدی.
یول اوزونو گؤزونده دونیا سانکی تزه‌لنمیشدی. قارانلیق اوره‌ییندن کؤچوب اومود گونشی کؤکسونده پارلاییردی. داغی داغ اوستونه قویماغا قادیر اولدوغونو سانیردی.
ایندی ده هردن او سحرده کی آخماق یانا تصمیمی یادینا دوشنده، اؤزونو دانلاییر، هم ده دلیجه اویونبازلیغینی خاطیرلایارکن گولومسه‌ییر.
او دوشونوب، حیات بیر صاف یول دئییل، چالا- چوخورو، ائنیش- یوخوشو دانیلماز دیر. آمما یاشام او قَدَر گوزلدیر کی یاشاماغا و یاشاتماغا دَیَر.
بیزلر یارانمیشیق سا، هر نمنه‌نین رغمینه، تانری، آناطبیعت بیزیم وارلیغیمیزی ایسته‌ییب، بو وارلیغی زده‌لمک بؤیوک سوچدور. هر موشکوله اؤلومدن باشقا چاره وار. یالنیز اؤلوم چاره‌سیز دیر.
سحرخیاوی
دکترمنو چهر مرتضوی و زبان دیرین آذربایجان 22
از نخستين طلیعه های اين سياست در حكومت كودتا مي‌توان به اجباري كردن استفاده از خط و زبان فارسي در تمام مؤسّسات دولتي اشاره كرد. اين فرمان در سال 1923 برابر با 1302 صادر شد. دراين موقع هنوز احمدشاه اسماً پادشاه كشور بود، ولي سررشتة كار از دستش خارج شده بود. حكومت كودتا از فرداي حاكميّت و پيش از سقوط قاجار، اقدامات سياسي و نظامي و فرهنگي خود را براي رسيدن به خواستة امپرياليسم انگلستان كه با طبايع نابكار برخي شخصيّت‌هاي سياسي و نظامي در داخل ايران نيز انطباق داشت؛ آغاز كرده بود.
اقدامات بعدي نيز خود به روشني مبيّن وجود چنين سياستي بود. هفت سال بعد؛ يعني، در سال 1930 برابر با 1309 زبان فارسي تنها زبان رسمي كشور اعلام شد و فعاليت مدارس تركي زبان، انتشار كتب و نشريّات تركي، تئاتر تركي و خلاصه همة نشانه‌هاي و امكان‌هاي فعاليت زبان تركي ممنوع اعلام گرديد. به موازات اين اقدامات حكومت كودتا، ديگر فرامين استعمار انگليس را يكي پس از ديگري به اجرا درمي آورد، تا معلوم شود همة اين قبيل اقدامات يك بسته و يك پرونده هستند كه به موجب فرامين ارباب بايد با قدرت به پيش برده شوند.
رضاشاه هشت سال بعد از رسيدن به پادشاهي قرارداد رو به اتمام نفت را با حاتم بخشي بي‌نظيري به نفع انگلستان تجديد مي‌كند و تاراج نفت ايران از سوي انگليس را براي شصت سال ديگر تمديد مي‌كند. (اين را مقايسه كنيد با مقاومت احمدشاه در برابر انعقاد قرارداد 1919) اقدامات ضدّ ديني او از سركوبي روحانيّت گرفته تا اجراي كشف حجاب، بندهاي ديگري از اين پرونده هستند.
نمي‌توانيم برنامه هايي چون تمديد قرارداد نفت يا ضديّت با دين و كشف حجاب و غربي كردن جامعة ايران را برنامه هاي ديكته شده از جانب انگليس به پهلوي اوّل دانست، ولي ريشه‌كن كردن زبان تركي را از آن مستثني کرد؟ مجري اين سياست‌ها يك نفر و يك حكومت بوده و آبشخور واحدی داشته است؟
يك اقدام مهمّ ديگر كه مي‌تواند به تقويت فرضيّۀ نقش انگلستان در مبارزه با زبان تركي در ايران ياري رساند، تغيير اسامي جغرافيايي در ايران و شخصيّت‌هاي طرّاح و پشت پردة آن است. حكومت كودتا و بعد سلسلة پهلوي براي سر و سامان بخشيدن و سرعت دادن به مسئلة تغيير اسامي جغرافيايي تركي در ايران و هدايت آن از سوي مركز، اين مأموريّت را به تشكيلاتي تازه تأسيسی به نام «فرهنگستان ايران» واگذار كرد. حميد دبّاغي در اين باره مي‌نويسد: «در تشكّل اين نهاد فراماسون معروف، مغز متفكّر ديكتاتوري پهلوي محمّدعلي فروغي، نقشي اساسي ايفا نموده است. وي كه دشمني و كينه‌توزي بيمارگونه‌اي با قاجارها و ترك هاي ايران داشت، از مهره‌هاي اصلي در پايان دادن به حاكميّت اين سلسله و به تخت نشاندن رضاخان و بعدها فرزند وي محمّدرضا بوده و از پايه‌گذاران دكترين پان ايرانيسم و از طرّاحان سياست رسمي دولت داير بر «انكار و امحاء گروه‌هاي قومي غيرفارس كشور» است. با پيشنهاد فروغي «كميسيون جغرافيا» وابسته به فرهنگستان ايجاد شد. وظيفة اين كميسيون «تبديل اسامي بيگانة اماكن ايراني به فارسي» اعلام گرديد. در اينجا مراد از «بيگانه» در درجة نخست واژگان تركي و در درجة دوم عربي است. شايان دقّت است كه رياست اين نهاد به اصطلاح بيگانه ستيز (1935 ـ 1938) بر عهدة كساني مانند «وثوق الدّوله» عاقد قرارداد 1919 و «فروغي» ماسون انگليسي گذارده شد.» (دبّاغی، حمید، نام های بیگانه ترکی و عربی، وارليق، تابستان 1382، شمارة 129، صص 18 ـ 17)
حتّي در مكتب تاريخ آريامهري نيز قرارداد 1919 قراردادي منفور و خيانت بار محسوب مي‌شد و عاقد آن وثوق الدّوله هم شخصيّتي منفور و خائن به‌حساب مي آمد، لكن همين شخص در فرهنگستان عهده دار امر بيگانه ستيزي مي‌شود و مأموريّت پيدا مي‌كند، كه واژه هاي بيگانه را از زبان فارسي و اسامي امكنة جغرافيايي پاك كند. درست هم همين بوده و در دستگاه فكري رضاشاه و فروغي و وثوق الدّوله و مخبرالسّلطنه و امثال ايشان، انگلستان بيگانه نبود؛ تركاني كه در راه گسترش برنامه‌هاي استعماري انگلستان در ايران كارشكني مي‌كردند؛ بيگانه هاي واقعي بودند و بايد محو مي‌شدند.
دكترمنوچهر مرتضوي در مقدّمة مقالة «فعل در زبان هرزني» از ضعف و در معرض استحاله واقع شدن زبان هرزنی و تغییر زبان مردم به ترکی ابراز تأسّف کرده، می نویسد: «آنچه قابل تأسّف و در خور توجّه اهل فضل و فرهنگ است، ظهور آثار افول عنقریب آفتاب درخشان این یادگار پرارج ایران باستان میباشد و اگر دست توانای مرور هزاران سال همراه با هجوم و ایلغار تازی و ترکی نتوانسته این زبان اصیل ایرانی را شکسته و نابود سازد؛ بدبختانه از نشانه ها و آثار برمیآید که پنجاه سال بعد، حتّی یک نفر از مردم این سرزمین بزبان نیاکان خود سخن نخواهدگفت و این نور ایرانی یکباره ازین سرزمین رخت برخواهدبست و هم امروز نسل جدید و کودکان این روستاها از زبان پدران خود بکلّی بیگانه اند و پدران نیز تحت تأثیر علل و عواملی مجهول، اندک اندک «لهجۀ آذری ـ ترکی» را جانشین زبان خود کرده، زبان دیرین را بدست فراموشی میسپارند.» (زبان دیرین آذربایجان، ص 68)
در بارۀ این بخش به سه نکته می توان اشاره کرد:
الف ـ بر نفس نگرانی مرتضوی نمی توان خرده ای گرفت و مرگ هر زبانی یک ضایعۀ فرهنگی محسوب می گردد، لیکن نویسنده در بارۀ علل این اتّفاق ناخوشایند، نشانی های غلطی می دهد و کم و کاستی های اندیشه و عمل خود و شرکای فکری خود را به همراه کم و کاستی های سیاست زبانی و فرهنگی حکومت های ایرانی قرن اخیر در بروز این فجایع زبانی و فرهنگی پنهان می سازد.
اکنون زبان ها و گویش های بسیاری در ایران در آستانۀ نابودی قرار گرفته اند. بسیاری از زبان های مورد اشاره به تعبیر این حضرات در زمرۀ زبان های ایرانی قرار دارند. اینک در سایۀ سیاست زبانی غلط، فاجعه بار و عهد دقیانوسی ایران؛ نه فقط ترکی، بلکه گویش های مختلف فارسی به همراه زبان های هم خانواده با فارسی در مخاطرۀ جدّی قرار گرفته اند، در کنار این مسئله چند زبان در همین قرن اخیر از بین رفتند و به عبارتی ساده تر و رساتر مقرّر است همۀ زبان ها و گویش های مردم ایران در برابر فارسی تهرانی لنگ انداخته و داوطلبانه انتحار کنند.
مرتضوی به دلیل اهل زبان بودن به این مسئله وقوف داشت، امّا صلاح معاش خود را در اعتراض به این سیاست ندید و تنها در جایی که پای پیشروی زبان ترکی در کار بود؛ نسبت به ضعف یک زبان و خطر مستحیل شدن آن عکس العمل نشان داد.
ب ـ مرتضوی و هم فکران او به جای در نظر گرفتن صلاح زبان و فرهنگ کشور، منویّات حکومت و ارباب قدرت را اصل دانسته و به عملۀ فکری حکومت های ایرانی قرن اخیر بدل شدند و هیچگاه متعرّض سیاست زبانی غلط حکومت ها نشدند.
نابودی زبان ها در دنیا به کرّات رخ داده است. برخی از این انقراض ها در روالی طبیعی اتّفاق افتاده و عمدی در نابود ساختن آنها وجود نداشته، برخی نیز در اثر سیاست گذاری حکومت ها راه نیستی را در پیش گرفته اند.
در ایران نابودی زبان ها عمدتاً از قاعدۀ دوم تبعیّت می کند.این رویکرد اگرچه در زبان و ادّعا انکار می شود، لیکن سیاست گذاری های زبانی و فرهنگی دقیقاً بر محو و استحالۀ همۀ زبان های غیر فارسی تأکید دارد.
این سیاست به دستیاری امثال مرتضوی به عنوان عمله جات فکری تئوریزه شده و به سیاست رسمی کشور بدل گشته است.
ج ـ مرتضوی از انقراض زبانی به گسترۀ جغرافیایی چند روستا برآشفته گشته؛ نوحه سرایی می کند و در کنار آن از ضرورت نابودی زبان ترکی به عنوان زبان تکلّم چهل درصد از هم وطنان ایرانی خود سخن می گوید و معلوم نمی دارد، خوانندۀ نوشته های او چگونه باید این نگاه متناقض را برای خود حل کند. او از استحالۀ زبان چند روستا در زبان ترکی متأسّف می گردد و برای استحالۀ زبانی به عظمت و گستردگی ترکی طرح و برنامه به حکومت ها ارائه می دهد.
این مسئله علّت پیچیده ای هم ندارد. اینها دانشمند نبودند، کارگران فکری یک سیاست ناراست بودند که برای بهره مندی از منافع دنیای فانی می کوشیدند و یا احیاناً برای ارضای اندیشۀ برخاسته از طبعی بی نصیب از عزت نفس, پای کژ در کفش کژ می گذاشتند.
ادامه دارد…
استاد علی بابازاده
شهر کورائیم koreyim مرکز بخش یورتچی شهرستان نیر استان اردبیل است. در جنوب غربی اردبیل واقع شده. اسم کورائیم در فرهنگ جغرافیایی دکترپناهیان گورائیم ذکر گردیده است پیشاپیش باید بگوییم که وقتی باخط عربی واژه(کور) را مینویسیم آنرا بچهار صورت میتوان خواندķor- kur-kör- kür) که به ترتیب چهار معنای متفاوت از هم دارد: ۱- نابینا، اخگر آتش ۲- ساختن ۳- کم نور و تاریک ۴- زلال و پاکیزه. به همان خاطر تشخیص تلفظ صحیح کلمه فوق با حروف عربی مشکل ایجاد می کند.
واژه کورائیمkoreyim در لغت به معنای
(عُلمای مقدّس و انسانهای تعلیم یافته مقدس) است. کور علاوه بر معنای لغوی آن، اسم طایفه هم هست.
خَرائیم koreyim روستای همسایه کورائیم که به معنای(علمای بزرگ و انسانهای تعلیم یافته بزرگ) است. آنچه مشخص است این دو آبادی بخش یورتچی که تقریبا در نزدیکی هم قرار دارند مفهوم اسامی آنها هم به همدیگر خیلی نزدیک بوده و از وجه تسمیه شبیه هم تشکیل یافته اند.
در خصوص منسوبیت کورائیم و یا خرائیم با کارائیم به یقین نمی توان اطمینان یافت. اما، هم از لحاظ لغوی و هم از لحاظ تاریخی و جغرافیایی و فرهنگی تناسب فراوانی باهم دارند و توضیح مختصر آن لازم است: ترکی کارائیم جزء گروه قپچاقی محسوب میشود. گروه هایی از این مردم در روسیه زندگی می کنند. کارائیم ها پیرو طریقت کارای خزرها بوده‌اند و نامشان از آن گرفته شده است. تعداد زیادی از آنها در کشورهای شوروی سابق، لهستان، لیتوانی، اوکراین و شهرهای مسکو، لنین گراد و رستوف و کریمه پراکنده‌اند.
از لحاظ لغوی کورkor سرزمین مردگان(جهان زیرین) در نزد سومرهاست. مردم آذربایجان کورkor را به شکل گوور goor و در معنی قبر و مدفن بکار می برند. چنانکه دکترپناهیان کورائیم را به شکل گورائیم آورده است. گوور به شکل گور بمعنی قبر در زبان فارسی داخل گردیده است.
کورkor به معانی: تخم. نطفه. تپه. بلندی. قلعه سومری. سرزمین کوهستانی سومری. دنیای زیرزمین. نگهبان سومری. گندم خرمن شده قبل از جداکردن کاه بکار برده شده است
کورkür به معانی: آب پاکیزه. نطفه. تخم. سرزمین کوهستانی. نگهبانی. نگهبانی زیرزمینی. تپه. کوه. دلیر. قلعه. جهان زیرین. گندم خرمن شده قبل از جداکردن کاه. آب کُر(کورkür) معنی میدهد. همچنین صفت پاکیزگی کورkür قبل از کلمه کورون سومریان، به معنای زیبا و خوب معلوم می گردد.
کورkor در تمدن سومر: کور یا کُر: کوه و بلندی، کاربرد این واژه در تمدن های قدیم بویژه در تمدن سومر، از اهمیت بسزایی برخوردار است. اَشکور(اش کور) نام یکی از خدایان سومری است. علاوه بر آن(کور گورا) نیز، نام یکی از دیوهای این مردمان بوده است. کورkor در زبان سومری به معنای کوه هم بوده و احتمالا در زبان اورارتویی و ماننایی نیز کوه را کور kor یا کولkol گفته اند. کور kor در زبان سومری به معنای سرزمین دشمنان مادری، وادی نادانسته ها نیز بکار رفته است. شهبانوی جهان زیرین در کورkor سرزمین خشکی و تاریکی زندگی میکند.
سومرها اعتقاد داشتند روح که از بدن جدا می شود به جهان زیرین به نام کورkor منتقل می شود که به احتمال زیاد لغت کورگان نیز از همان ریشه و اعتقاد، اقتباس گردیده است و یا اینکه سومریان آنرا از منتقدین به رسوم کورگان korgan به عاریت گرفته اند. کورگان به تپه ای باستانی و مصنوعی گفته میشود که در پایین ترین سطح آن فرمانروایان و رهبران قوم را دفن کرده و جسد نگهبان مخصوص او را در روی آن مدفون می نمودند که دارای گنجینه های فراوانی بوده است. در رابطه با قصبه خرائیم این را هم باید افزود که واژه اول آن بدون شک کَر و کار بوده در نتیجه تکرار در افواه اهالی، اسم روستا بصورت خرائیم مصطلح گردیده است. کَر و کار رودی که روی خاک جاری است و نیز آب برفِ جاری معنی میدهد. چنانکه کَرگَه کار دسته جمعی در مزارع (که البته کار در مزرعه بدون آب جاری امکان ندارد) معنی میدهد.
در بخش مهرانرود شهرستان بستان آباد روستایی به اسم کُرkür وجود دارد. آبش از چشمه ای تامین می شود. اسم قدیمی رود کارون در خوزستان، یعنی تا عصر پهلوی اول، کورَن küran (رود پاکیزه جاری)بوده است. همچنین کورkür به معنای پهلوان و قوی بکار برده شده و کوج küc به معنای پهلوان قوی است. لازم به ذکر است که ک ترکی ملایمتر از ک فارسی تلفظ میگردد.
منصورجدی
تا قبل از #سلجوقیان (لابد #سلطان_محمود_غزنوی تک و تنها وارد ایران شده و سلطنتش را آغاز کرده بود) هیچ ترکی در ایران زندگی نمیکرد و مردم آذربایجان به زبان آذری صحبت میکردند و پروسه ترک زبان شدن ساکنان این منطقه با سلجوقیان و #مهاجرت بزرگ ترکها به آذربایجان آغازشد و این مهاجرت صدها سال و تا ظهور #صفویان ادامه یافت در این دوره دیگر آذربایجان بطور کامل ترک نشین میشود و آذری ها هم تحت تاثیر همنشینی و مراودت با این ترکها به طور کامل ترک زبان شده و زبان آذری(که کسروی آن را نیم زبانی از شاخه های #زبان_فارسی میداند) تماما از بین میرود. دلیل این اتفاق را هم کسروی در برتری زبان ترکی به آذری آورده است او در این کتاب حتی به برتری زبان ترکی به فارسی درتعداد زمانها، افعال و… نیز اعتراف، و به تلاشهای خودش برای رفع این نواقص از زبان فارسی تحت عنوان #تئوری_زبان_پاک اشاره میکند که به تایید خود او مثلا در کتابش به نام #دادگاه این تلاشها بیشتر باعث تمسخر و خنده دیگران میشده. الغرض کسروی در این کتاب بعد از بیان به اصطلاح پروسه ترک زبان شدن آذری ها به ذکر چند نمونه ای که از زبان به اصطلاح آذری(که آنها نیز شباهت بسیاری به گویشهای تاتی و طالشی دارند)که در گوشه و متون یافته اشاره میکند و سپس با تشریح برخی نامهای مناطق آذربایجان کتاب را تمام میکند. این کتاب از روز چاپ شدن تا امروز محل نقد و بحث و دعوای موافقان و مخالفانش بوده و به گمانم همچنان نیز خواهد بود اما برای روشن شدن تکلیف این نظریه، به نظر من باید از منظر سوم یعنی منظر فارغ از مخالف و موافق، بلکه بیطرف به آن نگاه کرد تا واقعیت روشن شود.
اینجاست که نقص اساسی این نظریه خود را نشان میدهد و آن عدم روشن شدن تکلیف ترکهای مهاجر در آذربایجان است. یعنی مثلا اگر به یک آذربایجانی که از بیخ و بن از دعوای ترکی یا آذری بیخبر است بگوییم: جناب! شما ترک نیستی بلکه شما و همه ساکنین فعلی آذربایجان آذری هستند و زبان شما در آثر مهاجرت ترکها از سلجوقی تا صفویه
به آذربایجان ترکی شده، از شما خواهد پرسید: پس آنهمه ترکهای مهاجر کجا رفتند؟ و دوباره از شما خواهد پرسید از کجا معلوم که من از نسل آن ترکهای مهاجر نباشم؟در حقیقت کسروی در این کتاب تاریخ آذربایجان را( آنهم به میل خود) از سلجوقی تا صفویه و مهاجرت فوج-فوج ترکها به آذربایجان روایت می کند و بلافاصله با زیرکی خاص خود همه این مهاجرت را به طور غیر مستقیم از جغرافیای آذربایجان حذف کرده و میگوید مردم آذربایجان همه آذری تبارهای ترک زبان هستند و کسی هم تا حالا از تاریخ نپرسیده که پس ترکهای مهاجر کجا رفتند? چگونه بلافاصله پس از ترک زبان کردن آذری ها ناگهان از جغرافیای آذربایجان غیب شدند و دوباره آذربایجان ماند با مردم آذری بومی ترک زبان شده اش بدون حتی یک ترک مهاجر در حقیقت طبق نظریه کسروی در برابر هویت ملت آذربایجان دو گزینه ی آذری ترک زبان و ترک مهاجر باید وجود داشته باشدولی کسروی و #آذری_چی ها و #ایرانشهر_چی_ها مثل شعبده بازان احتمال دوم را از چشم تماشاگران تاریخ مخفی کزده اندخلاصه اینکه حتی اگر از نشانه های روشن تاریخی حضور هزاران ساله ترکان را در جای جای وطنشان ایران و آذربایجان چشم بپوشیم و نظریه کسروی را درست هم بپنداریم باز هم ما ساکنین آذربایجان میتوانیم بگوییم تبارا و زبانا از نسل همان ترکهای مهاجری هستیم.
اما حالا من میخواهم این را هم بپذیرم و کل قضیه ترکان مهاجر را نادیده بگیرم و نظریه کسروی را دربست بپذیرم و بقول او، خود را یک آذری ترک زبان شده بپندارم ببینم در آنصورت چه اتفاقی می افتد?در هر صورت من هم یک سوال بزرگ از مدافعان این نظریه میپرسم و آن اینست: با توجه به اینکه کسروی در این کتاب پروسه تغییر زبان مردم آذربایجان را از آذری به ترکی یک امر کاملا آگاهانه و انتخابی بدون زور و جبر و به علت برتری زبان ترکی به آذری میداند و با در نظر گرفتن تاریخی حداقل 600 ساله برای این انتخاب آیا زمان آن نرسیده که ما به اصطلاح آذری های ترک شده برای این انتخاب خود صاحب حق و حقوق مدنی و اجتماعی(از جمله حق تدریس در مدارس و داشتن فرهنگستان و…) شویم؟ و اگر حضرات آذری چی و پانفارس و باستانگرا و یکسان ساز و شاهچی و… هنوز این را صلاح نمیدانند بفرمایند ما بیچاره ها چند صد سال دیگر باید صبر کنیم تا حضرات انتخاب سی میلیون نفر را به رسمیت بشناسند؟
صالح سجادی
نقش لئون کاهن در تکوین ناسیونالیسم ترکان
آندره دو ریه کارمند کنسولگری فرانسه در اسکندریه بود. او نخستین کسی است که قرآن را به زبان فرانسوی ترجمه کرده است. این ترجمه که در سال 1647منتشر شد دارای ضمیمه ای دربارة زبان ترکی (Sommaire de la religion des Turqes) بود. او همچنین یک دستورزبان ترکی به نام Rudimenta grammatices lingvae turcicae ترتیب داد که در سال 1630 در پاریس منتشر شده است. به نظر می رسد که او در تدوین این دستورزبان از آثار مگیسروس بهره برده است. اگرچه نویسنده خواسته است یک فرهنگ ترکی– لاتینی ترتیب دهد ولی موفق به اتمام این کار نشده است. دست نوشته این کتاب ناتمام در بایگانی ملّی پاریس نگهداری می شود.
در پایان قرن نوزدهم امواج ناسیونالیسم برخاسته از آلمان و فرانسه، مرزهای اروپا را پشت سر گذاشته و به آسیا و آفریقا راه پیدا کرد. بر اساس آموزه های این نحله فکری، ارائة تعریف جدیدی از کیستی گروههای انسانی یا همان قومیت و ملیت ضروری می نمود. ترکان و بویژه بخش اعظمی از آنها که در ترکیب امپراتوری عثمانی ساکن بودند، نمی توانستند از تأثیر این موج سهمگین بدور باشند. هویت ترکی که در مقابل هویت اسلامی تضعیف شده بود، نیاز به باز تعریف داشت. یک جابجایی در اولویتها ضروری می نمود. عامل مهم آن بود که نقش قوم ترک در تاریخ به صورتی جدید تبیین شود یا زنگار از آن زدوده گردد. در سال 1896 نویسنده ای فرانسوی به نام دیوید لئون کاهن کتابی با نام Introduction à l’histoire de l’Asie : Turcs et Mongols des origines à 1405 (مقدمه ای بر تاریخ آسیا، ترکها و مغولها تا سال 1405) در پاریس منتشر کرد. این کتاب که نثری ادبی و نگاهی خاص به تاریخ دارد، به ترکی استانبولی ترجمه شد. به سرعت مورد توجه بزرگانی چون آتاترک، ضیاء گؤگ آلپ و … قرار گرفته و تأثیری شگرف در خودشناسی ترکان بوجود آورد. فهرست بلندبالای مخالفان این کتاب که بیشتر ایرانگرایان را شامل می شود و موافقان آن یعنی بزرگان ناسیونالیسم ترک، نشان می دهد که کتاب ارزش مطالعه و تحلیل را دارد. می توان گفت هیچ کتابی به این اندازه در رشد و تکوین ناسیونالیسم ترک نقش نداشته است.
دکتر منوچهر مرتضوی و زبان دیرین آذربایجان ۲۱
خود دکتر مرتضوی مقالۀ «فعل در زبان هرزنی» را به والتر برونو هنینگ تقدیم می کند و ضمن آن با ژیلبر لازار آذری باز فرانسوی هم مغازله می کند: « در این میان سفر فرنگ پیش آمد و ضمن دیدار با دوست دانشمند و ایرانشناس آقای دکترژیلبر لازار Gilbert Lazard سخن بزبان هرزنی کشید. آن دوست نکته دان نگارنده را به تنظیم مواد و تدوین دستور زبان هرزنی تشویق کردند و چون موادّ راجع بدستور زبان هرزنی همراه نگارنده بود؛ همانجا بکار پرداخت و موادّ پراکنده را نظمی داد و از منظوم مواد، قاعده های دستور زبان هرزنی بیرون کشید و در مشکلاتی که پیش می آمد از فیض مشورت با آقای ژیلبر لازار و استفاده از نظرات صائب و پختۀ ایشان برخوردار بود. مشوّق دیگر نگارنده در آغاز کردن این کار و انجام دادن آن، مطالعۀ رسالۀ عالمانه و دقیق استاد هنینگ W. B. Henning در بارۀ زبان باستان آذربایجان بود که در آن از زبان هرزنی سخن رفته است.» (زبان دیرین آذربایجان، ص 80)
اگر مشوّق کسروی در ساختن فرضیۀ زبان آذری، رابط شیخ خزعل با کنسول گری انگلستان و عامل گسترش تز او میلر روسی باشد، ایرادی ندارد، مشوّق مرتضوی در پیرایه بستن بر فرضیۀ کسروی هم ژیلبر لازار فرانسوی و والتر برونو هنیگ آلمانی ـ آمریکایی باشد تا به تشویق آنها قدم در این راه گذارد و هر جا با مشکلی مواجه شد از «فیض مشورت» لازار و «رسالۀ عالمانه» هنینگ برخوردار گردد، تا بدین سان دانشمندان سیاسی کار روسی و اروپایی و آمریکایی بر پایۀ دلسوزی ذاتی خود برای ایران و ایرانی، سرمشق های کارهای پژوهشی را تعریف کنند!
بعيد نيست سلسله جنبان آذري بازي اروپايي‌ها و مشخّصاً انگليسي‌ها باشند. همين جناب هنينگ به لحاظ زماني مقدّم بر بسياري از باستان گرايان و آذري بازان ايراني است ومي توانست ساية استادي و مرشدي خود را بر سر باستان گرايان و شووينيست‌ها انداخته باشد. همين‌طور ادوارد براون انگليسي هم هست. گذشته از هنينگ و براون, جوزف ماركوارت آلماني هم هست و اميل باير (يا بئر) سويسي. حكايت خام كردن كسروي از سوي خان بهادر همکار انگليسي‌ها در خوزستان هم هست. شايد كلّ برنامة آذري بازي براي خام كردن ناسيوناليت‌هاي افراطي طرّاحي شده باشد و نيز موجبي بوده باشد براي ايجاد اختلاف ميان ما ايرانی ها.
بيست سال پاياني حاكميّت سلسلة قاجار به لحاظ سياسي، اجتماعي و نظامي دوراني پرجنب و جوشي در تاريخ ايران به حساب مي آيد. انگلستان در سال هاي پاياني حاكميّت قاجار تلاش مضاعفي را براي افزايش تسلّط خود بر ايران و كنترل اوضاع آن آغاز مي‌كند. تحرّكات سياسي آغاز قرن بيستم در ايران كه در نهايت به مشروطه ختم شد و در اثر دخالت ماهرانة انگليس و وابستگان سياست انگليس در ايران به انحراف و شكست انجاميد، يكي از اصلي‌ترين ميدان‌هاي زورآزمايي استعمار انگليس و مردم ايران بود كه به دليل پيچيدگي‌هاي بازي انگليس به نفع آن كشور و وابستگان آن به پايان آمد.
اتّفاقات ديگري نيز نظير قراردادهاي 1907 و 1919 به وقوع پيوست. قرارداد 1919 وثوق الدّوله با انگلستان هم از نقاط عطف نوع رفتار انگلستان با ايران بود كه به موجب اين قرارداد عملاً استقلال ايران پايمال منويّات دولت انگليس و خيانتكاران داخلي مي شد.
طبيعي بود كه مردم و نخبگان ريشه در اين آب و خاك، در قبال اين اقدامات ساكت ننشينند و به مبارزه با استعمار انگليس و سياست‌هاي آن كشور در ايران برخيزند. در اين مبارزات ضدّ استعماري تركان ايران پيشتاز بوده و بيشترين سهم را در مبارزه عليه روسيّه و بخصوص انگلستان از آن خود كردند.
شايد مجموعة اين مسائل و مجموعة قيام ها و مبارزات قوم ترك در ايران؛ انگلستان را به يك چاره‌انديشي طولاني مدّت براي حلّ مشكل فراخوانده باشد و اين دولت را متقاعد كرده باشد حكومتي را در ايران روي كار بياورد كه مسئلۀ ترك را به عنوان یک مشكل اساسي و چوب لاي چرخ استعمار از صحنة ايران محو سازد.
ادامه دارد.
علی بابازاده
تقسیمات سیاسی در زبان
نام بردن از زبانها در یک منطقه و یا در یک کشور جزء داده های انسان شناسی و یا داده های جغرافیای سیاسی هستند. این گونه داده ها، بیشتر در خصوص توزیع آماری و پراکنده گی گویشوران زبان در گستره جغرافیائی هستند که در تصمیمات سیاسی و فرهنگی کاربرد دارند .
زبان، در علم زبان شناسی بر اساس ساختارهای نحوی و صرفی تقسیم بندی می شود. علم زبان شناسی و تقسیمات زبانی در آن علم سعی دارد روابط ، تشابه ها و تفاوت های معنادار بین زبانها را بدون وابستگی جغرافیائی و یا سیاسی توضیح دهند .
یکی از تقسیمات عمده ی زبان در محافل زبان شناسی، خانواده ی زبانی “هندو – اروپایی” است یعنی زبانهائی دارای شباهت در ساختار نحوی و صرفی بدون توجه به جغرافیای گویشوران در این تقسیم بندی از تبار آن خانواده زبانی هستند .
البته خانواده زبانِ «هندو – اروپائی» در اصل، «هندو- ژرمن» (indo- Germanic) » است که با توجه به مسائل جنگ جهانی دوم سعی شد به‌لحاظ سیاسی کلمه «ژرمن» در خیلی از موارد کمتر استفاده شود و در زبان شناسی نیز کلمه‌ی «اروپائی» جایگزین آن شد.
ما زبانی به نام «اروپائی» نداریم؛ یعنی هیچ فردی «اروپائی» صحبت نمی کند. انتخاب کلمه «اروپائی» صرفا در جهت عدم کاربرد « ژرمنی» و یک ترجیح سیاسی است نه علمی .
حتی استفاده از کلمه «اروپائی» با ذکراین موضوع که منظور مجموعه زبانهای موجود در اروپا است حداقل با دو دلیل قابل پذیرش نیست:
۱ – چون زبان در علم زبان شناسی با جغرافیای سیاسی رابطه معناداری ندارد پس زبانهائی مانند انگلیسی، اسپانیایی و پرتغالی در جغرافیای دیگر هم مانند قاره امریکا کاربرد دارند و حتی گویشوران بیشتری هم ازگویشوران اروپایی دارند و زبان آنها «هندو – امریکائی» نیستند.!!!
۲- مورد دیگر و مهم، در اروپا زبانهائی هست که از تبار زبانهای «هندو- اروپائی» (ژرمنی) نیستند!!! مانند خانواده زبانهای اورال آلتائی و یا زبان «باسکی» که یک زبان منفرد است .
پس اتلاق «هندو – اروپائی» با این فرض که منظور زبانهای موجود در اروپا هستند نارسا است و پوشش کافی را ندارد و شامل همه زبانها در اروپا نیست .
اما هدف از توضیحات فوق اولاً دقت در نوشتن شاخه زبانی «هندو – اروپائی» ، یعنی توجه شود که شاخه زبانی «هند» و «اروپائی» نیست که اغلب در نوشته ها به جای کلمه ی واحدِ «هندو» به معنای اهل هند از دو کلمه «هند» ، «و» استفاده نشود که در واقع زبان را از گویشوران یعنی «هندو»ها به جغرافیا یعنی کشور هند محدود می کند و زبانی به نام «هند» وجود ندارد .
برای مثال در نوشتنِ «هندواروپائی» بشکل چسبیده و در کنار هم و یا نوشتن «هند و اروپائی» به شکل سه کلمه جدا باید اجتناب و همواره از «هندو – اروپائی» استفاده کرد که در اصل «هندو – ژرمنی» است و در گفتار نیز باید طوری بیان شود که کلمه «هندو» به جای «هند» «و» اشتباه نشود. موضوع اساسی این است که اگر در نوشته های علمی و دانشگاهی ومطبوعات و کتابها به مورد فوق دقت نشود، رفته رفته شاخه های زبانی به جای تقسیمات بر اساس خود زبان و ساختار نحوی آن راه به تقسیمات جغرافیائی پیدا خواهند کرد.
حاصل این عدم توجه را امروز در شاخه زبانی «هندو – ایرانی» شاهد هستیم که در اصل «هندو – آریائی» (indo-aryan )است و سعی می شود به طور جهت دار این تقسیم بندی هم به شکل یک کلمه واحد یعنی «هندوایرانی» چسبیده نوشته شود تا در موقع خواندن اسم دو جغرافیا تداعی شود و نمونه بارز آن را میتوان در مقایسه ویکی پدیای فارسی و انگلیسی بطور شفاف ملاحظه کرد .
این انتخاب یعنی «هندو – ایرانی» نیز مانند «هندو – اروپائی» یک انتخاب سیاسی است و صرفاً با حمایت مالی و سفارش چند پایان نامه ایجاد شده است؛ مانند کلمه‌ی «اروپائی» که اسم هیچ زبانی نیست؛ ما زبانی به اسم زبان «ایرانی» نداریم، بلکه «ایرانی» مبین یک واژه سیاسی برای شهروندان یک جغرافیای سیاسی است .
مسلماً انتخاب اروپائی و ایرانی یک انتخاب سیاسی است و می توان تاثیر و رد پای قدرت را در آن دید .
اگر همان توجیه را در خصوص زبان اروپائی بیاوریم و ادعا کنیم که منظور زبانهای موجود در ایران است، همان تناقض در خصوص زبانهای اروپائی برای زبانهای ایرانی هم صادق است، چون ما در کشور ایران حداقل دو تبارِ زبانِ ترکی و عربی را داریم که در تقسیمات علمی زبان، در تبار خانواده «هندو -اروپائی» قرار ندارند، چه رسد به زیر شاخه ی آن «هندو – ایرانی».
استفاده از این گونه تقسیمات یعنی منصوب کردن زبان به جغرافیا به جای گویشوران سوالاتی پیش می کش؛ یعنی گویشوران زبان ترکی و عربی یا ایرانی نیست و یا جغرافیائی که ترکها و عربها در آن زندگی می کنند ایران نیست.
دکتر یوسف مرتضائی
